Trong vài năm trở lại đây, cụm từ chứng khoán phái sinh xuất hiện ngày càng nhiều trên các diễn đàn tài chính và bảng tin đầu tư. Nhiều người thắc mắc: Chứng khoán phái sinh là gì? Đây có phải là “sân chơi” dành riêng cho những nhà đầu tư chuyên nghiệp, hay người mới cũng có thể tham gia? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ khái niệm, cách vận hành cũng như cơ hội và rủi ro khi giao dịch phái sinh – để bạn có thể tự tin bắt đầu hành trình đầu tư một cách an toàn và thông minh.
1. Chứng khoán phái sinh là gì?
Trong thế giới tài chính, chứng khoán phái sinh (derivatives) là một công cụ đặc biệt – nó không có giá trị nội tại, mà giá trị của nó được “phái sinh” từ một tài sản cơ sở. Tài sản cơ sở có thể là cổ phiếu, chỉ số chứng khoán, lãi suất, hàng hóa, tiền tệ, hoặc bất kỳ công cụ tài chính nào có thể định giá được.
Nói một cách đơn giản, nếu tài sản cơ sở là “gốc”, thì chứng khoán phái sinh là “con”. Khi giá của tài sản cơ sở biến động, thì giá trị của công cụ phái sinh cũng thay đổi theo – và đây chính là cơ hội cho nhà đầu tư kiếm lời từ sự biến động đó, bất kể thị trường đang tăng hay giảm.
Ví dụ dễ hiểu:
Bạn không cần sở hữu cổ phiếu của các doanh nghiệp trong chỉ số VN30, nhưng bạn hoàn toàn có thể đặt cược vào xu hướng tăng hoặc giảm của chỉ số VN30 thông qua một hợp đồng phái sinh. Nếu bạn dự đoán đúng, bạn có thể thu lợi nhuận đáng kể. Nếu sai, bạn có thể mất tiền – thậm chí là toàn bộ khoản ký quỹ.
Tại Việt Nam:
Thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam chính thức được vận hành từ tháng 8/2017, với sản phẩm đầu tiên là Hợp đồng tương lai chỉ số VN30. Đến nay, đây vẫn là sản phẩm chủ lực và phổ biến nhất. Bên cạnh đó, thị trường cũng đã bổ sung thêm sản phẩm hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ kỳ hạn 5 năm, giúp nhà đầu tư đa dạng hóa công cụ đầu tư và phòng ngừa rủi ro.
Đặc điểm nổi bật của chứng khoán phái sinh:
- Giao dịch hai chiều: Nhà đầu tư có thể mua (long) khi dự đoán giá tăng hoặc bán (short) khi dự đoán giá giảm.
- Đòn bẩy tài chính cao: Chỉ cần bỏ ra một khoản tiền nhỏ (khoảng 10-13% giá trị hợp đồng) làm ký quỹ để tham gia thị trường.
- T0 – Không cần chờ T+2/T+3: Giao dịch và chốt lời/lỗ ngay trong ngày.
Chính những điểm khác biệt trên khiến chứng khoán phái sinh trở thành sân chơi hấp dẫn nhưng cũng đầy thách thức, đặc biệt với những nhà đầu tư yêu thích lướt sóng, giao dịch trong ngắn hạn và có khả năng kiểm soát rủi ro tốt.
2. Các loại chứng khoán phái sinh phổ biến
Trên thị trường tài chính quốc tế, chứng khoán phái sinh có thể được phân thành nhiều loại khác nhau. Tuy nhiên, để dễ hình dung và liên hệ với thực tế tại Việt Nam, ta có thể chia thành các nhóm sau:
2.1. Hợp đồng tương lai (Futures)
Đây là loại phổ biến nhất, đặc biệt là tại Việt Nam. Hợp đồng tương lai là thỏa thuận mua hoặc bán một tài sản nào đó (chẳng hạn như chỉ số chứng khoán) tại một thời điểm xác định trong tương lai, với mức giá đã được chốt từ trước.
Ví dụ, nếu bạn tin rằng chỉ số VN30 sẽ tăng trong 3 ngày tới, bạn có thể mua hợp đồng tương lai hôm nay và bán ra sau khi giá tăng để kiếm lời. Ngược lại, nếu bạn cho rằng thị trường sẽ giảm, bạn có thể “bán trước – mua lại sau” để thu lợi nhuận khi giá xuống.
Tại Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX), có hai loại hợp đồng tương lai đang được giao dịch:
- Hợp đồng tương lai chỉ số VN30
- Hợp đồng tương lai trái phiếu Chính phủ kỳ hạn 5 năm
2.2. Hợp đồng quyền chọn (Options)
Loại hợp đồng này cho phép người sở hữu có quyền (nhưng không bắt buộc) mua hoặc bán tài sản cơ sở trong một khoảng thời gian xác định, với một mức giá đã định trước.
Hợp đồng quyền chọn rất phổ biến ở các thị trường phát triển như Mỹ hoặc châu Âu. Tuy nhiên, tại Việt Nam, sản phẩm này vẫn chưa được triển khai rộng rãi trên sàn.
2.3. Các loại khác: Hợp đồng hoán đổi (Swap) và kỳ hạn (Forward)
Hai loại này chủ yếu được sử dụng giữa các tổ chức tài chính lớn hoặc trong giao dịch quốc tế. Mục đích chính là để phòng ngừa rủi ro về tỷ giá, lãi suất hoặc giá hàng hóa trong dài hạn. Với nhà đầu tư cá nhân tại Việt Nam, những sản phẩm này gần như không xuất hiện trong giao dịch thường ngày.
Xem thêm: Hợp đồng tương lai là gì? Giải thích dễ hiểu cho người mới
3. Lợi ích khi tham gia thị trường phái sinh
Thị trường chứng khoán phái sinh không chỉ là nơi “đặt cược” vào xu hướng thị trường, mà còn mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho nhà đầu tư – nếu biết cách khai thác đúng.
- Giao dịch hai chiều: Nhà đầu tư có thể kiếm lời dù thị trường tăng hay giảm. Bạn có thể “mua trước – bán sau” nếu kỳ vọng giá tăng, hoặc “bán trước – mua lại sau” nếu dự đoán thị trường giảm.
- Đòn bẩy tài chính: Chỉ cần ký quỹ khoảng 10–13% giá trị hợp đồng là đã có thể tham gia giao dịch. Nhờ đó, vốn ít vẫn có thể đầu tư với quy mô lớn hơn.
- Tính thanh khoản cao: Hệ thống giao dịch hiện đại, khối lượng giao dịch lớn giúp bạn dễ dàng khớp lệnh, nhanh chóng đóng hoặc mở vị thế mà không lo kẹt lệnh.
- Phòng ngừa rủi ro (hedging): Nếu bạn đang nắm giữ cổ phiếu nhưng lo thị trường giảm, có thể dùng phái sinh để “bảo hiểm” cho danh mục bằng cách mở vị thế bán.
- Phù hợp với nhà đầu tư lướt sóng: Biến động giá mạnh, giao dịch trong ngày (T+0), dễ thu lời nếu nhạy bén và có chiến lược rõ ràng. Thị trường phái sinh là lựa chọn hấp dẫn cho người thích giao dịch ngắn hạn.
4. Rủi ro và điều cần lưu ý khi giao dịch chứng khoán phái sinh
- Rủi ro mất vốn nhanh do đòn bẩy cao: Khi dùng đòn bẩy, chỉ cần biến động nhỏ của thị trường cũng có thể khiến tài khoản giảm mạnh. Nếu không đặt cắt lỗ hợp lý, tài khoản dễ bị “cháy”.
- Tâm lý bị ảnh hưởng mạnh: Biến động giá liên tục khiến nhà đầu tư dễ hoảng loạn, ra quyết định vội vàng. Giao dịch ngắn hạn đòi hỏi sự bình tĩnh và kỷ luật cao.
- Yêu cầu kiến thức và kỹ năng phân tích kỹ thuật: Phân tích đồ thị, đọc tín hiệu thị trường là kỹ năng quan trọng khi giao dịch phái sinh. Thiếu kỹ năng này dễ dẫn đến quyết định sai lầm.
- Không phù hợp với người mới hoàn toàn: Những người chưa hiểu rõ cơ chế hoạt động hoặc còn yếu tâm lý không nên vội tham gia với tài khoản thật.
- Chi phí giao dịch và thuế phí: Dù thấp hơn cổ phiếu, nhưng chi phí giao dịch và thuế vẫn cần tính toán để đảm bảo lợi nhuận ròng không bị ảnh hưởng quá nhiều.
- Thị trường mang tính đầu cơ cao: Do đặc điểm giao dịch nhanh và đòn bẩy, thị trường dễ bị tác động bởi tâm lý bầy đàn, tin đồn hoặc các cú “giật giá”. Nhà đầu tư cần luôn cảnh giác.
5. Cách chơi chứng khoán phái sinh cho người mới
Giao dịch chứng khoán phái sinh có thể mang lại cơ hội sinh lời hấp dẫn, nhưng cũng đi kèm rủi ro lớn. Vì vậy, người mới nên tiếp cận từng bước vững chắc như sau:
Bước 1: Tìm hiểu kiến thức nền tảng
Trước khi mở tài khoản hay đặt lệnh, bạn cần nắm rõ:
- Chứng khoán phái sinh là gì, hoạt động ra sao
- Sự khác biệt giữa hợp đồng tương lai và cổ phiếu
- Các khái niệm cơ bản như: vị thế mua (long), vị thế bán (short), đòn bẩy, ký quỹ, giá thanh toán, lãi/lỗ, thanh lý hợp đồng
- Các rủi ro thường gặp và tâm lý thị trường
Gợi ý: Nên đọc tài liệu từ Trung tâm Lưu ký (VSD), Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX), hoặc tham gia các khóa học cơ bản online.
Bước 2: Mở tài khoản chứng khoán phái sinh
- Đăng ký tài khoản tại một công ty chứng khoán có cung cấp dịch vụ phái sinh (như VPS, SSI, HSC, MBS…)
- Có thể đăng ký trực tiếp tại quầy hoặc online thông qua định danh eKYC
- Cần mở 2 loại tài khoản:
- Tài khoản cơ sở (để nạp/chuyển tiền)
- Tài khoản phái sinh (để giao dịch hợp đồng tương lai)
Lưu ý: Mỗi tài khoản phái sinh chỉ được gắn với 1 tài khoản đích nhận/tạm ứng tiền duy nhất.
Bước 3: Nộp tiền ký quỹ ban đầu
- Tiền ký quỹ là số tiền đảm bảo bạn có đủ năng lực tài chính để giao dịch.
- Mức ký quỹ thường dao động từ 10–13% giá trị hợp đồng (tùy từng thời điểm và loại hợp đồng)
- Bạn cần chuyển tiền từ tài khoản cơ sở sang tài khoản phái sinh
Ví dụ: Nếu giá hợp đồng tương lai VN30 là 1.200 điểm, mỗi hợp đồng có hệ số 100. Tổng giá trị là 120 triệu đồng → bạn chỉ cần ký quỹ khoảng 13–15 triệu đồng.
Bước 4: Làm quen với giao diện giao dịch
- Dành thời gian khám phá hệ thống đặt lệnh: Mua/Bán, chọn số lượng, xem biểu đồ giá
- Học cách đặt các loại lệnh như: LO (limit order), MTL, ATC, ATO…
- Theo dõi các thông số quan trọng: số dư ký quỹ, tỷ lệ sử dụng ký quỹ, mức cảnh báo/cháy tài khoản
Gợi ý: Một số công ty có tài khoản demo hoặc cho phép đặt lệnh thử với tiền ảo – nên tận dụng để luyện tập.
Bước 5: Học phân tích kỹ thuật cơ bản
- Dùng biểu đồ nến (candlestick) để xem xu hướng thị trường
- Làm quen với các chỉ báo:
- RSI (đo sức mạnh xu hướng)
- MACD (báo tín hiệu đảo chiều)
- Bollinger Bands (xác định vùng biến động mạnh)
- MA (đường trung bình – xác định trend)
Gợi ý: Không cần học quá sâu ban đầu, chỉ cần biết cách sử dụng đơn giản và hiểu tín hiệu là đủ để tránh vào lệnh cảm tính.
Bước 6: Bắt đầu giao dịch nhỏ và có chiến lược
- Chọn khối lượng nhỏ (1–2 hợp đồng) để làm quen cảm giác thị trường
- Xác định trước mục tiêu lợi nhuận và mức cắt lỗ cho từng lệnh
- Không “gồng lỗ”, không dùng toàn bộ tiền để mở lệnh (giữ lại 30–50% làm vùng an toàn)
Gợi ý: Nên viết nhật ký giao dịch để rút kinh nghiệm sau mỗi phiên.
Bước 7: Theo dõi thị trường, đánh giá lại sau mỗi giao dịch
- Sau khi đóng vị thế, kiểm tra lãi/lỗ và so sánh với kế hoạch ban đầu
- Cải thiện điểm vào lệnh, kỹ năng phân tích, khả năng kiểm soát cảm xúc
- Dần dần tăng quy mô giao dịch nếu cảm thấy tự tin và kiểm soát được tâm lý
Lời khuyên: Hãy kiên nhẫn. Phái sinh là trò chơi tốc độ và tâm lý. Thắng nhanh – thua cũng nhanh.
Kết luận
Thị trường chứng khoán phái sinh không dành cho tất cả mọi người, nhưng lại là một công cụ mạnh mẽ nếu bạn hiểu đúng và biết cách sử dụng. Với khả năng giao dịch hai chiều, đòn bẩy linh hoạt và thanh khoản cao, phái sinh mở ra cơ hội lớn cho cả phòng ngừa rủi ro lẫn đầu cơ. Tuy nhiên, đằng sau lợi nhuận nhanh là những rủi ro không nhỏ. Vì vậy, hãy trang bị kiến thức vững vàng, luyện kỹ năng từng bước và giữ vững kỷ luật khi bước vào thị trường này. Và nếu bạn mới bắt đầu, đừng ngại đi chậm – bởi đi đúng hướng mới là điều quan trọng nhất trong đầu tư.